گل ها مظاهر زیبایی در طبیعت هسـتند کـه بـه دلیـل تـأثیر بـر کیفیت زندگی افراد مورد توجه می باشند. در بین گل هـا، گـل رز بـه دلیل زیبایی و تنوع در رنگ از اهمیت زیادی برخوردار است. گل های رز از خانواده ی گل سرخیان، از میلیون ها سال قبـل روی کـره ی زمین وجود داشته اند.گل رز دارای 250 گونـه و بیش از 10000 رقم می با شد که گستردگی این جنس را از نظر تنوع می رساند . از این تعداد، 95 گونـه ازآسـیا، 18 گونـه از آمریکـای شمالی و بقیه از اروپا و آفریقا منشا گرفته اند.
استفاده از گل رز از زمان باستان مورد توجه بشر بوده اسـت که در آن موقع استفاده های دارویی آن بیشتر مورد توجه بـوده است. با پیشرفت زندگی انسان پـرورش رز در بسـیاری از منـاطق جهان جنبه ی اقتصادی پیدا کرده است. ایجـاد بـاغ هـای وسـیع رز، فضاهای سبز شهری، پارک های عمومی و رواج هدیه دادن گل رز به افراد موجب شده که پرورش گل رز یک شغل اقتصـادی و پـر درآمـد محسوب گردد. مساحت زیر کشت گل رز در جهـان حـدود 360 هزار هکتار و در ایران حدود 505 هکتار اسـت کـه منـاطق عمـده ی کشت این گیـاه در دزفـول، تهـران، محـلات، فـارس، یـزد، کرمـان، خراسان، کاشان و اصفهان به صورت کشت باز یا در گلخانه می باشد. در این مناطق، سالیانه بالغ بر 445 میلیون گل شاخه ی بریده رز تولید می شود که به مصارف داخلی و صادرات می رسد. سـطح زیـر کشـت گل رز در خراسان حدود 60 هکتـار اسـت کـه 95% گـل تولیـدی بـه مناطق دیگر صادر می گردد. بررسی ها نشان مـی دهـد که ارقام مختلف گل رز همگـی hybrid Tea بـوده و حاصـل تلاقـی رزهای اروپایی با رزهای آسیایی می باشد. همچنین بر اساس بررسـی ها به علت تفاوت های ژنوتیپی و فنوتیپی ارقـام مختلـف گـل رز، حساسیت آنها به آفات و بیماری ها با یکـدیگر متفـاوت اسـت . گونـه های مختلفی از حشرات و کنه ها از شیره اندام هـای هـوایی گـل رزتغذیه می کنند که می توان از این گـروه حشـراتی نظیـر، زنجـرک رز، سـپردار رز،سفید بالک رز، کنـه تار تن دو لکه ای کنه ی تارعنکبوتی تـوت فرنگـی .T Turkestani و شته ها از جمله این گروه هستند.در بـین گونـه هـای گروه اخیر، شته ها از اهمیت ویژه ای برخوردارند. برخی از شـته هـای فعال روی ارقام گـل رز در جهـان و ایـران ,Scopoli fabae Aphis ,Aphis gosypii Glover ,Mysuz persicae Sluzer Thomas Macrosiphum rosae و euphorbiae Macrosiphum Linneaus می باشند کـه در ایـن بـین، شـته ی رز Macrosiphum rosae از سایر شته ها مهم تر است.
علاوه بر خسارت مستقیم ناشی از تغذیه، شـته هـا ممکـن اسـت بطور غیر مستقیم مسئول آلودگی گیاهان میزبان به انـواع بیماریهـای گیاهی باشند. شته ها از مهمترین ناقلین ویروس های گیـاهی بـوده و ممکن است موجب ورود اسپور باکتریها و قارچ ها بداخل بافـت هـای گیاهی نیز باشند. طبق مطالعات کمیک ،شته رز قـادر بـه انتقـال بیماریهای ویروسی نظیر موزائیک نخود، موزائیک کلم بروکلـی، لکـه حلقوی سیاه کلم می باشد. علاوه بر این، عسلک دفع شده از شته ها موجبات رشد و نمو قـارچ هـای دوده بـر روی انـدام هـای هوایی گیاهان شده که نه تنها کاهش فتوسـنتز گیـاه بلکـه زیبـایی و بازار پسندی گل ها را درپی دارد.
با ملاحظه تنوع گونه ای جـنس رز ، وجـود منـابع مقاومت به آفات و بیماریهای گیاهی در این تنوع وسـیع دور از انتظـار نیست. لذا شناخت ارقام متحمل تر و یا مقاوم و ترویج آنها مـی توانـد گامی موثر در جهت مدیریت شته رز باشد. مطالعات معـدودی در زمینه شناسایی ارقام مقاوم رز بـه شـته رز انجـام گرفتـه است. از طرفی در دنیا، طیف وسـیعی از بنـدپایان شـامل گونـه هـای مختلفی از کفشدوزک ها، مگس های گل، بـالتوری هـای خـانواده ی Chrysopidae، ســن هــای شــکارگر و مگــس هــا خــانواده ی Chamaemyiidae و عنکبوتها را به عنوان شـکارگر شـته رز معرفـی کرده اند. با توجه به تفاوت هـای سـاختاری، شـیمیایی و دلایـل دیگر این احتمال وجود دارد که شاخص هـای تنـوع زیسـتی شـکارگر های شته رز که در برگیرنـده دو جـزء اصـلی یعنـی تنـوع گونـه ای و فراوانی می باشد روی ارقام مختلف گل رز متفاوت باشد.
لازم به توضیح است که تنوع زیستی با مطالعه گوناگونی، سـاختار جمعیتی و الگوهای فراوانی و پراکنش گیاهان و جـانوران کـه مفهـوم آن با آمیختگی و ترکیب گونه ها قرین است به عنوان شاخصـی بـرای مقایسه وضعیت اکولوژیک جوامع و بوم نظام ها به کار گرفته میشـود. آنچه امروز بر اهمیت تنوع زیستی میافزاید، نقش آن در حفـظ ثبات اکوسیستم ها است؛ زیرا حضور گونه های بیشتر در یـک منطقـه، باعث پیچیده تر شدن ساختار اکوسیسـتم هـای طبیعـی مـی شـود و در نتیجه این اکوسیستم ها در واکـنش بـه تغییـرات از توانـایی بیشـتری برخوردار شده و ثبات خود را بهتر حفظ میکنند. به عبـارت دیگـر تنوع زیستی بالاتر در اکوسیستم ها باعث پایداری بیشتر آنهـا خواهـد بود.
با وجود تحقیقات انجام شده در مورد شناسایی شـکارگرهای شـته رز در ایران، مباحث اکولوژیک از جمله تنوع زیستی و اهمیت آنهـا در ارتباط با مدیریت کنترل شته رز بـه انـدازه کـافی مـورد بررسـی قـرار نگرفته است. از طرف دیگر، با توجه به اینکه وجود تنوع زیستی بالا و پیچیدگی روابط بین گونه ها، لازمه ی پایداری یـ ک جامعـه مـی باشـد، برای حفاظت و بهرهبرداری مطلوب از تنـوع زیسـتی اکوسیسـتم هـای کشاورزی، شناخت ویژگی ها و پراکندگی مکـانی و زمـانی اجـزا ی آن در همه سطوح ضروری است. بنابر این، بـا توجـه بـه اینکـه تـاکنون، مطالعه ای اختصاصـی بـر روی شناسـایی شـکارگرهای شـته ی رز و فراوانی ها آنها روی ارقام مختلف رز در کشور انجام نشـده اسـت . لـذا در راسـتای فـراهم آوردن اطلاعـات بنیـادی و ایجـاد بسـتری بـرای تحقیقات کاربردی در زمینه مدیریت شته ی رز، همزمـان بـا ا رزیـابی ارقام رایج گل رز از نظر میزان حساسیت یا مقاومت ارقام مختلـف بـه شته ی رز، تنوع گونه ای و فراوانـی شـکارگرهای ایـن آفـت نیـز بـا محاسبه شاخص هـای تنـوع زیسـتی روی ارقـام مختلـف رز بـرآورد گردید.
به منظور مقایسه ارقام رایج رز از نظر شدت آلودگی بـه شـته رز و شناسایی تنوع گونه ای و فراوانی شکارگرهای آن روی ارقام مختلـف در شرایط منطقه، از اواخر اسـفند مـاه 1391 بطـور هفتگـی تـا پایـان اسفندماه 1392 اقدام به نمونه برداری از جمعیـت شـته رز روی شـش رقم متداول تر این گیاه در سه مکـان در پـردیس دانشـگاه فردوسـی مشهد شد. بدین منظور رقـم هـای Piccadilly, Bruce Josephine Blessing, berg Ice, Miniature و TheFairy با توجه به فراوانـی آنها در منطقه و در دسترس بودن شان انتخاب شدند. این شـش رقـم در پردیس دانشگاه فردوسی مشهد به صورت رزهای چند سـاله وجـود داشتند که به صورت طبیعی به شته ی رز آلـوده مـی شـدند . ایسـتگاه های نمونه برداری طوری انتخاب شدند که در هر سه مکان هر شـش رقم به تعداد کافی وجود داشته باشند. در هر مکان برای هر رقم یـک قطعه با تعداد 50 تا 60 بوته در نظر گرفته شد. کلیه عملیـات مراقبـت نظیر آبیاری، کود دهی و هـرس در طـول فصـل زراعـی در هـر سـه ایستگاه با همکاری مسئولین فضای سبز پردیس یکسان بود. نمونــه بــرداری از تــاریخ 1391/12/26 آغــاز شــد و در تــاریخ 1392/12/26 پایان یافت. به پیروی از کاظمی و همکاران، واحد نمونه برداری از جمعیت شته ی رز و شـکار گرهـای آن شـامل چهـار سرشاخه، هر یک بطول 5 سانتی متر بخش انتهایی از هر رقم بود که در هر ایستگاه و بصورت هفتگی تهیه مـی شـد.سرشـاخه هـا بطـور پلاستیکی کشیده و سپس با استفاده از قیچی باغبانی قطع می شـدند.تصادفی انتخاب که با کمترین مزاحمت و به آرامـی روی آنهـا کیسـه کیسه های حاوی سرشاخه ها برچسب گذاری شده و برای ثبت تعـداد شته و شکارگرهای موجود در نمونه به آزمایشگاه منتقل می شـدند . در هر نوبت نمونه برداری 72 سرشاخه به آزمایشـگاه منتقـل و در اولـین فرصت سرشاخه های متعلق به هـر نمونـه بـه طـور جداگانـه در زیـر بینوکولر بازبینی و نسبت به ثبت تعداد شته، و تفکیک شـکارگر هـای موجود اقدام می شد. سپس سرشاخه هـای متعلـق بـه هـر نمونـه در ظروف پلاستیکی سفید رنگ حاوی آب و چند قطره مـایع ظرفشـویی قرار می گرفتند. با تکان دادن سرشاخه ها درون مایع شستشـو بمـدت حدود 5 دقیقه سعی می شد تا تمامی شته ها از آنها جدا شده سپس بـا استفاده از صافی پارچه ای شته ها از مخلـوط جـدا و بـه یـک ظـرف پتری منتقل و زیر بینی کولار تعداد شته های (پوره و بالغ) مربـوط بـه هر ایستگاه و هر رقم شمرده و ثبت می شد. به منظور شناسایی انـواع شکارگرهای موجود در نمونه های جمع آوری شده، پس از ثبت تعـداد افراد بالغ هر گونه، این نمونه ها مستقیما بدرون شیشه هـای محتـوی اتانول 75 درصد منتقل می شدند ولـی افـراد نابـالغ هـر گونـه بطـور جداگانه به درون ظروف پتـری هـای 10 سـانتی متـری منتقـل و در شرایط کنترل شده (دمای25 درجه ی سانتی گراد و رطوبـت %70±5 )در اتاقک رشد با دوره نوری 14 ساعت روشنایی و 8 سـاعت تـاریکی روزانه با شته ی رز تغذیه و تا ظهور افـراد بـالغ نگهـداری شـدند . بـه منظـور رعایـت تصـادفی بـودن نمونـه بـرداری و بـه لحـاظ بررسـی شکارگرهای شب فعال و روز فعال در کلنی شته ی رز، نمونه بـرداری ها در ساعات مختلف شبانه روز، ولی در هر هفته به نوبـت در یکـی از بازه های 6 تا 8 ، 8 تا 10، 10 تا12، 12 تا14، 14 تا16، 16 تـا18، 18 تا 20 و 20 تا 22 انجام شد.
گونـه هـای شـکارگر جمـع آوری شـده در ایـن مطالعـه شـامل کفشدوزک هـا توسـط Canepari.C از ایتالیـا، عنکبـوت هـا توسـط Marusik .M.Y از روسیه و ع. زمـانی در دانشـگاه تهـران، سـن هـا توسط آقای دکتر ر. حسـینی در دانشـگاه علـوم کشـاورزی گـیلان و نمونه های سیرفید ها توسط Ssymank .A از آلمـان شناسـایی و یـا تأیید شدند. محاسبه شاخص های تنوع زیستی شکارگرهای شته ی رز در پایان دوره ی نمونه برداری و پس از شناسایی نمونه ها، فراوانی نسبی هر گونه از بند پایان شکارگر از تقسیم فراوانی کل هر گونـه بـر فراوانی کل شکارگرهای جمع آوری شده در هر تاریخ مشخص شد. بـا توجه به تعداد گونه ها و فراوانی نسبی آنهـا بـرای هـر نوبـت نمونـه برداری، شاخص های تنوع زیستی شانون- وینـر و یکنـواختی جامعـه شکارگرهای شته ی رز در هر یک از ایستگاه هـای مـورد مطالعـه بـا استفاده از فرمول های زیر محاسبه شدند.
الف. شاخص تنوع گونهای شانون -وینر:
این شاخص در واقع ترکیبی از غنای گونهای و یکنواختی است که بـه شرح زیر تعیین گردید
: H = -∑pi × Lnpi
در این معادله، H: مقدار شاخص شانون -وینر و pi: فراوانی نسبی هـر گونه در نمونهiام می باشد. مقادیر این شاخص بین 5-0 متغیـر اسـت.
ب. شاخص یکنواختی:
برای محاسبه شاخص یکنواختی از فرمـول معـروف بـه پیلو (J) بـه شرح زیر استفاده شد:
E = H/ Ln (S)(2)
در این فرمول، H: مقدار شاخص شانون - وینر و S: تعداد گونه ها می باشد. این شاخص نحوه پراکنش و توزیـع جمعیـت گونـه هـا را نشـان میدهد. دامنه ی تغییرات این شاخص بین 0-1 می باشد که هـر چـه توزیع گونه ها یکنواخت تر باشد مقدار شاخص به یک نزدیکتـر بـوده و نشانه پایداری و ثبات بیشتر است.
کلیه ی محاسبات شاخص های تنوع و رسم نمودارها توسط نـرم افزار اکسل رسم شد.
نتایج مقایسه
ارقام رز از نظر شدت آلودگی به شته ی رز در این بررسی، رقم های بلسـینگ و آیـس بـرگ بـه ترتیـب بـا میانگین تراکم 62/254±43/3 و 12/656±10/2 شته در نمونه دارای بیش ترین و کمترین آلودگی به شته ی رز بودند. ارقام جوزفین بروس (با میانگین تراکم 56/245±30/9 شته)، پیکادیلی (با میـانگین تـراکم 52/789±44/1 شـته )، مینیـاتور (بـا میـانگین تـراکم 41/121±24/8 شته) و فیری (با میانگین تـراکم 35/598±24/9 شـته ) بـه ترتیـب در بین دو رقم بلسینگ و آیس برگ قرار گرفتند. تفاوت میـانگین تـراکم جمعیت شته ی رز روی ارقام مختلف با آزمـون LSD و در سـطح 1% معنی دار بود
